Duchowni prowadzący krucjatę przeciw „okultyzmowi” zapominają, że przez wiele dziesięcioleci trwała w Polsce fascynacja magią i astrologią. W renesansie niektóre miasta – jak Kraków – uznawane były nawet za centra czarnoksięstwa. Choć w społeczeństwie przetrwała pamięć o Mistrzu Twardowskim, istniało wielu innych nie mniej ciekawych magów, czarnoksiężników i astrologów, z których większość wywodziła się z ówczesnych elit intelektualnych.
____________________
Piotr Cielebiaś
Historia okultyzmu w Polsce rozpoczęła się jeszcze przed nastaniem renesansu. Ważną postacią schyłkowego średniowiecza był Witelon (Erazm Ciołek, ur. 1230, niekiedy błędnie utożsamiany z Mistrzem Twardowskim) – urodzony w Legnicy uczony o wszechstronnych zainteresowaniach, autor dzieła „O naturze demonów”1. Pierwsze wzmianki o praktykach alchemicznych na terenie ziem polskich pochodzą z XIII w. Późniejsze relacje wskazują, że dziedziną tą zajmowali się w początkowych stadiach także duchowni, głównie zakonnicy. Przykład tego przekazał Jan Długosz, który odnotował, że w 1462 r., wskutek pożaru przy eksperymencie alchemicznym przeprowadzanym przez krakowskich dominikanów, zniszczonych zostało wiele budynków, w tym dwa klasztory, pałac biskupi i trzy ulice2.
W XVI w. nastąpiła poważna zmiana związana z uznaniem astrologii za dziedzinę wiedzy. W przypadku Polski, większość renesansowych astrologów pełniła równocześnie obowiązki nauczycieli akademickich lub lekarzy. Wśród nich znajdowała się także spora grupa astronomów, którzy obok obserwacji ciał niebieskich zajmowali się studiowaniem ich wpływu na dzieje jednostek i narodów. Byli to zarówno asymilowani obcokrajowcy (jak Marcin Fox czy Jan Głogowczyk), jak i przedstawiciele warstw niższych, którym wykształcenie umożliwiło społeczny awans (np. Maciej Miechowita). Na przełomie XVI i XVII w. spotykamy także szlachciców lub magnatów praktykujących lub wspierających eksperymenty alchemiczne. Należeli do nich m.in. Piotr Gorajski i Michał Sędziwój.
Początki polskiej renesansowej astrologii związane są z działalnością takich postaci, jak Marcin Bylica z Olkusza (ok. 1439 – 1494), uczeń Marcina z Przemyśla – jednego z założycieli krakowskiej szkoły astrologicznej. Przez pewien czas wykładał on astrologię w Krakowie, a następnie w Padwie i Bolonii. Bylica od 1466 r. przebywał na dworze króla Węgier, Macieja Korwina, gdzie pełnił urząd astrologa. Śladem jego działalności jest m.in. prognostyk związany z pojawieniem się komety w 1472 r. Znany jest także list spisany pod koniec jego życia, w którym uczy on swego krewnego, Stanisława Bylicę z Olkusza (zm. 1514) – innego znanego astronoma, jak „obliczać zaćmienia”. Swój bogaty księgozbiór i instrumenty astronomiczne zapisał uczelni w Krakowie3.
Jan z Głogowa (zwany też Głogowczykiem, 1445-1507) pochodził z bogatej niemieckiej rodziny Schellingów. Urodził się w Głogowie, a w latach 1461-1468 studiował w Krakowie, gdzie później przez niemal 40 lat wykładał, pozostawiając po sobie dużą liczbę pism oraz prognostyków (w sumie ponad 30). Jan z Głogowa zyskał sobie szczególną sławę tym, w którym zapowiedział pojawienie się „czarnego zakonnika, który na Kościół katolicki sprowadzi wielkie zamieszanie”4. Przepowiednia ta miała się odnosić do działalności Marcina Lutra. Głogowczyk był także autorem zbiorów zawierających teorię astrologiczną, traktaty meteorologiczne oraz obronę astrologii, z których dwa wydano w roku 15145.
Jan z Głogowa (Głogowczyk, właśc. Johann Schilling) – astronom, matematyk i filozof, długoletni wykładowca na Akademii Krakowskiej, mniej znany jako twórca prognostyków.
Maciej z Miechowa (Miechowita, 1457 – 1523) urodził się w rodzinie chłopskiej jako Maciej Karpiga. Po studiach na Akademii Krakowskiej, które ukończył w 1483 r., kontynuował nauki medyczne w Pradze i Włoszech. Po powrocie do kraju został w 1500 r. wykładowcą i profesorem Akademii krakowskiej, której był ośmiokrotnym rektorem. Miechowita oprócz medycyny zajmował się także alchemią i astrologią, wspomagając finansowo i reformując katedrę astronomii, której przekazał swą kolekcję ksiąg astrologicznych (zawierającą dzieła m.in. Anaritusa, Al-Kindiego, Euklidesa, Ptolemeusza i Marcina Króla)6. Wprowadzony przez niego program nauczania astrologii opierał się na pracach Ptolemeusza oraz średniowiecznych autorach arabskich, w tym dziełach Gebera oraz Alcabitiusa7. Miechowita pozostawał w bliskim kontakcie z astrologami krakowskimi, samej zaś dziedzinie przypisywał znaczenie wróżbiarskie, co przebija się także w jego słynnym dziele „Tractatus de duabus Satmatiis, Asiana et Europeana” („Opis Sarmacji azjatyckiej i europejskiej”), które dało podstawy do rozwoju mitu o sarmackim pochodzeniu szlachty polskiej.
W połowie XV stulecia żył w Poznaniu niewidomy Jan Grelich praktykujący specyficzny rodzaj magii z wykorzystaniem zaklęć, znaków i magicznych przedmiotów. Jego specjalizacją było odnajdywanie złodziei oraz zaginionych przedmiotów przy pomocy „czarodziejskiej laski”, za co został postawiony przed sąd konsystorski w Poznaniu w 1452 r. Według relacji, różdżki krzyżowały się wskazując prawidłowe odpowiedzi8.
Niewiele wiadomo o pierwszych polskich alchemikach. Wincenty Koffski (także Kowski) – domniemany autor pierwszego rodzimego dzieła alchemicznego „Tractatus de prima materia veterum lapidis philosophorum” (znalezionego rzekomo w 1484 r.) najprawdopodobniej nigdy nie istniał, a jego pracę przypisuje się działającym w Gdańsku różokrzyżowcom, którzy wydali ją w roku 16069.
Mikołaj z Szadka Prokopowicz (1489 – 1564) rozpoczął studia na Akademii Krakowskiej między 1504 a 1505 r., w 1515 został profesorem astronomii, a w 1548 r. rektorem uczelni. Cieszył się poparciem Macieja Miechowity i innych protektorów. Obok kalendarzy tworzył także prognostyki dla wszystkich stanów oraz innych narodów, obejmujące lata 1519-33. W 1532 r. opublikował w języku czeskim prognostyk związany z obserwacją komety, na którego stronie tytułowej widnieje bita przez żołnierzy cesarza Karola V postać papieża Klemensa VII10.
Andrzej Glaber z Kobylina (1500-1555) – był polskim uczonym, księdzem i astrologiem. W 1531 r. ukończył studia, zaś w 1540 r. objął krakowską katedrę astrologii. Był także autorem pierwszego polskiego przekładu księgi anatomicznej pt. „Gadki o składności członków człowieczych” (1535).
Szymon z Łowicza (ok. 1512 – 1538) był lekarzem i botanikiem zajmującym się także chiromancją, której poświęcił dwa wydane w 1532 r. w Krakowie dzieła: „Enchiridion chiromantiae compendiosum” i „Enchiridion physionomiae compendiosum”. Był nadwornym lekarzem Andrzeja Krzyckiego i Piotra Opalińskiego, a także autorem i tłumaczem dzieł o tematyce medycznej i farmaceutycznej11.
Maciej Miechowita (Maciej z Miechowa, 1457 – 1532) – historyk, medyk, geograf, alchemik, astrolog i… duchowny. Urodzony w chłopskiej rodzinie, był też ośmiokrotnym rektorem Akademii Krakowskiej i lekarzem Zygmunta Starego.
Aleksander Baliński z Balina (zm. po 1506) był jednym z najgłośniejszych medyków i alchemików początku XVI w., głównie za sprawą skandalu z kuracją Aleksandra Jagiellończyka. Marcin Bielski wspomina w swej relacji, iż był to człowiek nieznanego pochodzenia, podający się za Greka12. Pochodził z Olkusza i cieszył się dużą popularnością u krakowskich mieszczan, wśród których zyskał sobie przydomek „Setnika”, gdyż za wizytę pobierał nie mniej niż 100 dukatów. Baliński wezwany w 1506 r. do Wilna przez króla Aleksandra Jagiellończyka poddał go kuracji na bazie ziół, po której stan władcy pogorszył się. Medyk został uwięziony przez kanclerza Łaskiego, jednak zdołał zbiec13. Po śmierci króla ponownie osadzono go w więzieniu, jednak został z niego zwolniony z powodu złego stanu zdrowia. Baliński, który przybrał nazwisko po swoim teściu, właścicielu wsi Balin pod Olkuszem twierdził, że był uczniem Jana z Piotrkowa – rektora Uniwersytetu Krakowskiego. Był także autorem księgi „De praestantia medicinae”, która nie zachowała się do dzisiejszych czasów. Po uwolnieniu wrócił do alchemii, jednak na eksperymenty roztrwonił resztę majątku. Okoliczności i data jego śmierci nie są znane.
Kacper Goski (zm. 1576) był studentem, a od 1547 r. wykładowcą Akademii Krakowskiej. Po okresie studiów we Włoszech i uzyskaniu doktoratu z medycyny, wrócił do kraju w 1551 r. i został lekarzem prymasa Mikołaja Dzierzgowskiego. Po jego śmierci w 1552 r. udał się do Poznania, gdzie objął urząd burmistrza. Goski największą sławę zyskał jako astrolog, wydając między 1551 a 1563 r. prognostyki wychodzące w Krakowie i Wrocławiu. Najsławniejszy z nich odnosił się do wielkiego zwycięstwa chrześcijaństwa nad islamem w przygotowywanym starciu z Turcją i wypełnił w postaci wyniku bitwy pod Lepanto. W uznaniu za pomyślną przepowiednię, 15 października 1571 r. władze Republiki Weneckiej ufundowały Goskiemu miedziany posąg oraz coroczną pensję w wysokości 300 dukatów, mającą być zachętą dla innych astrologów14.
Piotr Proboszczowicz (lub Proboszczowic, ok. 1509 – 1569) był nadwornym astrologiem Zygmunta Augusta, autorem słynnej przepowiedni, która głosiła, iż król umrze w „72 roku”, choć nie precyzowała, czy chodziło o rok czy wiek monarchy. Ten rzeczywiście zmarł w 1572 r. w wieku 52 lat. Proboszczowicz cieszył się dużym wpływem na króla przyczyniając się kilkakrotnie do zmiany tras jego podróży oraz przesunięcia terminu koronacji Katarzyny Austriackiej. Przekonał go również do leczenia śmiertelnie chorej Barbary Radziwiłłówny przy pomocy preparatów alchemicznych. Był autorem „Wypisania komety widzianej w Krakowie i okolicznie lata Bożego 1556” oraz „Kalendarza krakowskiego na r. 1558”15.
Marcin Fox (zm. 1588) był lekarzem, który przybył do Polski ze Szkocji wskutek prześladowań religijnych. Został profesorem Uniwersytetu Krakowskiego oraz nadwornym astrologiem Zygmunta Augusta16. Fox wsławił się przepowiednią, w której ostrzegał króla przed wyjazdem do Królewca w 1552 r. pod groźbą utraty życia. Władca uznał ją za wielce prawdopodobną, kiedy w czasie salwy honorowej od kuli zginął dworzanin, książę Zygmunt Wiśniowiecki, zajmujący miejsce tuż przy królu17. Syn Foxa, Jan, zdobył wysokie godności kościelne. Oprócz dwóch wymienionych astrologów, z dworem Zygmunta Augusta związani byli tacy praktykanci alchemii jak Stanisław Dowojno (zm. 1573) – lekarz, alchemik, astrolog, dworzanin królewski a następnie starosta płocki, który wprowadził władcę w arkany wiedzy tajemnej oraz Baltazar Smosarski18 i Mistrz Twardowski.
Jan Latos (także Latosz, 1539 – 1608) – był doktorem medycyny, astrologiem i profesorem Akademii Krakowskiej, znanym z krytyki kalendarza gregoriańskiego. Plany jego ulepszenia autorstwa Latosa, złożone na ręce nuncjusza apostolskiego, nie zostały przychylnie rozpatrzone. Narzekając, iż nowy kalendarz zepsuł rachubę czasu, Latos wszedł w konflikt z przedstawicielami Kościoła, a w związku z naciskami biskupa krakowskiego, Bernarda Maciejowskiego, został zmuszony do przeniesienia się do Ostroga na Wołyniu, gdzie kontynuował swoje prace jako lekarz ks. Kontantego Ostrogskiego19. W swych dziełach Latos odwoływał się do wpływu układów gwiazd i planet na losy świata, dzieląc astrologię na taką, która zajmuje się dziejami człowieka i narodów, astrologię meteorologiczno-medyczną, zajmującą się przepowiadaniem stanu zdrowia i pogody oraz taką, która wyznacza najlepszy czas do danych czynności20. Do jego dzieł należą m.in. „Prognosticum Joanne Latosinio” (1595), dedykowane cesarzowi Rudolfowi II oraz „Kometa z podziwieniem” (1596).
W XVI i XVII w. wśród możnych kwitło zainteresowanie alchemią, która budziła nadzieję na tanią produkcję złota. Nauka – poprzedniczka chemii – wymagała nie tylko wiedzy, ale i odpowiedniego zaplecza sprzętowego. Z polskich alchemików europejską sławę zdobył Michał Sędziwój (1566-1636). Powyżej – na fragmencie obrazu Jana Matejki – prezentuje on próbkę metalu transmutowanego w złoto królowi Zygmuntowi III Wazie.
Piotr Gorajski (zm. 1619) reprezentował nieco odmienną grupę XVII – wiecznych alchemików, która wywodziła się ze stanu szlacheckiego. Wiedzę tajemną traktowali oni często jako dodatkową pasję idącą w parze z działalnością polityczną lub kulturalną. Gorajski prowadził korespondencję z niemieckimi i węgierskimi alchemikami, prezentując także kilkakrotnie swe osiągnięcia praskim posłom i dworowi Habsburgów. Polegać miało to uzyskiwaniu przy wydobyciu ołowiu większej ilości srebra, a także pewnej ilości złota. Gorajski zasłynął także dzięki swemu udziałowi w rokoszu Zebrzydowskiego oraz działalności w obronie wolności wyznania i sumienia. W 1615 r. został oskarżony o udział w aferze związanej z psuciem monety21. Innym szlachcicem-alchemikiem tego okresu miał być zmarły w 1625 r. Jarosz Hieronim z Moskorzewa Moskorzowski, który oprócz działalności religijnej, zajmował się także medycyną i alchemią, w których to dziedzinach pomagał mu niejaki Szymon Polan22. Zwolenników praktyk okultystycznych nie brakowało także wśród przedstawicieli magnaterii. Olbracht Łaski słynął z wspierania rozwoju alchemii oraz sprowadzenia do Polski słynnego maga angielskiego Johna Dee i jego pomocnika, Edwarda Kelleya. Alchemią interesował się również Jan Zamoyski (1542-1605), o którego alchemicznej działalności nie wiadomo zbyt wiele23. Podobne pasje żywił Mikołaj Wolski (1533-1630)24.
Do innych słynnych astrologów omawianego okresu należeli: Jakub z Iłży – autor ukazujący się od 1512 r. „Judicia Cracoviensia”, Mikołaj z Tuliszkowa – autor „Judicia” (1517-32), Marcin Ber (także Berowicz lub Kasperberowicz) – autor traktatu alchemicznego, Stanisław z Rawy, Stanisław Grzępski – autor prognostyków na 1570 r., Bernat z Krakowa – autor judiciów, w tym „Obwieszczenia znacznych niektórych na świecie niniejszym przypadków ze złączania dwóch planet górnych” (1595) oraz „Dekretu albo wyroku astrologskiego o zaćmieniach zwierciadł niebieskich, które pojawiły się w r. 1605”, Jerzy Joachim Retyk – autor prognostyka dotyczącego Henryka Walezego pt. „Judicium astronomicium de Rege Henrico” (1573), Doktor Rogalius – autor „Prognosticonu” (1595), Jan Musonius – doktor nauk wyzwolonych i filozofii, autor „Prognosticon solis et Lunnae eclipsium” (1598), Maciej Bielawski – autor Praktyki, Jędrzej Zedzianowski – doktor nauk wyzwolonych i filozofii, autor „Komety z przestrogi niebieskiej” (1619), Mateusz Bembus – jezuita, autor „Kometa, to iest pogróżka z nieba na postrach, przestrogę y upomnienie ludzkie” (1619), Jakub Najman – doktor prawa i profesor Akademii krakowskiej, autor „Prognostyk duchowy na kometę”, w którym wylicza wszystkie przypadki obserwacji komet w Polsce od XIV w. (1619), Jan Bandorkowicz – profesor Akademii Krakowskiej, autor dzieła o wpływie gwiazd na losy ludzi pt. „Quaestio de actione coeli in haec inferioria” (1621) i inni25.
Autor: Piotr Cielebiaś
Grafika w nagłówku: Astrolog wg Jörga Breu (1531) / DP
Przypisy:
1. S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2008, s. 246.
2. R. Bugaj, W poszukiwaniu kamienia filozoficznego. O Michale Sędziwoju najsłynniejszym alchemiku polskim, Warszawa 1957, s. 67.
3. J. Dobrzycki, E. Rybka, Historia astronomii w Polsce, t. I, Warszawa 1983, s. 96-98.
4. Ibidem, s. 109.
5. Zob.: H. Szczegóła, Jan Głogowczyk, Katowice 1967.
6. J. Dobrzycki, E. Rybka, dz. cyt., s. 170-172.
7. R. Bugaj, Nauki tajemne w dawnej Polsce – Mistrz Twardowski, Wrocław 1985, s. 107.
8. Tamże, s. 127.
9. Idem, Michał Sędziwój (1566-1636). Życie i pisma, Warszawa 1968, s. 35.
10. M. Wiszniewski, Michała Wiszniewskiego historia literatury polskiej, t. IX, Kraków 1857, s. 496.
11. R. Bugaj, Nauki…, s. 116.
12. Kronika Marcina Bielskiego, t. II, Sanok, 1856, s. 929.
13. R. Bugaj, W poszukiwaniu…, s. 63.
14. Idem, Nauki…, s. 109.
15. R. Górski, J. Krzyżanowski, W świetle pieśni i bajki. Studia folklorystyczne, 1969, s. 49.
16. S. Orgelbranda Encyklopedja powszechna, t. IX, Warszawa 1859, s. 124.
17. R. Bugaj, Nauki…, s. 109.
18. Baltazar Smosarski (także Wawrzyszewski) – nadworny lekarz Zygmunta Augusta, stronnik Mikołaja Wolskiego, podejrzewany o otrucie dwóch ostatnich książąt mazowieckich, alchemik. Zob.: Kwartalnik historii kultury materialnej, t. XIX, Warszawa 1971, s. 350.
19. J. Bartoszewicz, Historja literatury polskiej, Warszawa 1861, s. 192-194.
20. R. Bugaj, Nauki…, s. 111.
21. Idem, Michał…, s. 47.
22. Ibidem, s. 46.
23. Z. Szydło, Woda która nie moczy rąk. Alchemia Michała Sędziwoja, Warszawa 1997, s. 50.
24. M. Skwarczyńska, Mikołaj Wolski (1549-1630) starosta krzepicki – powiew renesansu w Krzepicach, [w:] Krzepice a historia Rzeczpospolitej, red. A. Zakrzewski, Krzepice 2008, s. 106-108.
25. M. Wiszniewski, dz. cyt., s. 494-510
Artykuł stanowi fragment pracy „Okultyzm w Polsce XVI i XVII wieku” (Częstochowa, 2011).